Toplumsal kaos ve sosyal entropi

• Bugün kaos teorisi birçok alanda olduğu gibi toplumsal, sosyal alanlarda da uygulanmaktadır. Toplum bilimciler sosyolojik süreci entropiyle açıklamaktadır. Toplumsal sistemlerde Entropi, belirsizlik, rastgelelik ve düzensizlik yani kaos olarak tanımlanır.

Elif AKGÜL ATEŞ

Evren, doğa, toplumlar kaotik bir yapıdadır. Evrende var olan tüm karmaşık yapılar ya da sistemler, kendilerinden önce gelen daha basit yapılı sistemlerin kademeli olarak karmaşıklaşması ile var olurlar. Bu sistemler birdenbire değil, aşamalı olarak oluşur. Örneğin canlılar, içlerinde gerçekleşen enerji akışı basit atomlardan, moleküllere karmaşık bir yapıya dönüşerek, evrim geçirerek oluşmuşlardır. Bu enerji akışı canlılığı sağlar. Canlılar etrafındaki entropiyi artırarak varlığını sürdürürler. Darwin'in evrim teorisi bunu açıklamaktadır.

O halde toplumsal kaos nasıl doğar? Toplumsal kaos dönemlerinde yükselen entropi, sistemi nasıl bir dönüşüme götürür? Bu süreci yönlendirmede hangi değişkenler belirleyicidir?

Sosyal entropi

Toplumsal yapı, dışarıdan yüzeysel bakıldığında bütünlüklü olarak görülür. Oysa detaya inildiğinde bunun hiçte böyle olmadığı görülür. Tıpkı evreni oluşturan fraktallar gibi, toplumları oluşturan bireyler, toplumun fraktal yapısını oluşturur. Bu küçük parçacıkların etkileşimi bir doku oluşturur. Çok hassas olan bu doku baskılandığında parçalanır, denge bozulur kaos yaratır. 

Bugün kaos teorisi birçok alanda olduğu gibi toplumsal, sosyal alanlarda da uygulanmaktadır. Toplum bilimciler sosyolojik süreci entropiyle açıklamaktadır. Toplumsal sistemlerde Entropi, belirsizlik, rastgelelik ve düzensizlik yani kaos olarak tanımlanır.

Fizikçi David Ruelle, Entropiyi “geri dönüşsüz, değişmez veya değişim giderek artar” şeklinde tanımlar. Evrende yaşanmış, olmuş ve bitmiş birçok olayın başlangıç durumunu değerlendirerek, aynı şeyi tekrarlamanın mümkün olmadığını tespit eder. Mesela farklı iki sıvı karıştırıldığında artan bir sıcaklığa ulaşır. Ancak sıvılar ayrıştırıldığında eski sıcaklığına ulaşmaları imkansızdır. Buna göre toplumsal sistemlerde başlangıç durumundan başkalaşıma uğrayan bir olayın, asla önceki haline dönüşmesi mümkün olamaz.

21. yüzyıl sosyolojisinin kurucu babası olarak görülen Charles Tilly Entropiyi, “geri dönülemezlik” ve “karmaşıklık, bu karmaşıklık bir sebepten başlayıp büyüyerek kitlesel hareketin, kaostan yeni düzene dönüşebileceğinin habercisi olabilir’ şeklinde değerlendirir.

Şiddetin dorukta olduğu süreçler

Toplumsal Kaos süreçlerinde sosyal entropi doruk noktasındadır ve genel sistem belirsizdir. Belirsizlik ilkesine göre sistemde birbirini etkileyen birden çok değişken vardır. Bu durumu bir dengeye evriltmek için çok fazla değişkenin, aynı anda kontrol edilmesini gerekli kılmaktadır. James Gleick'e göre sistemi etkileyen değişken sayısı arttıkça sistem üzerindeki kontrol azalmaktadır. Bu durumda sistemde hiç düşünülemeyen, fark edilemeyen değişkenler devreye girer. Bu durumda sistem büyük bir çöküş yaşar, dönüşüme uğrar. Bu dönüşümü devrim süreçleriyle kıyaslayabiliriz.

Baskının, şiddetin dorukta olduğu süreçler, toplumsal patlamanın, yani entropinin en yüksek olduğu dönemlerdir. Bunu aslında bir bakıma Newton'un etki tepki yasasıyla açıklayabiliriz. Bir cisme bir kuvvet uygulandığında, ona eşit ve zıt yönlü bir kuvvet doğacaktır. Bu aslında evrende baskılanmanın maddenin ruhuna ters olduğun, doğada hiçbir özgürlüğün baskılanamayacağını ifade ediyor. Toplumlarda baskılanmaya gelmezler.

Toplumsal kaos süreçlerinde, sistemlerin toplum üzerindeki aşırı baskısı, yaşam haklarına müdahalesi sonucu sosyal entropi yükselişe geçer. Bireylerin öfkesi, tıpkı fay hattında biriken enerji gibi, sosyal patlamaları beraberinde getirir. Bu patlamalar sistemi geriletir, yeni dönüşümleri beraberinde getirir. Mesela Türkiye'de yaşanan ekonomik kriz toplumun refah düzeyini düşürmüş, aşırı baskılanma toplumda huzursuzluk yaratarak sosyal entropiyi yükseltmiş, bir kaos ortamı yaratmıştır. Bu durum kitleleri harekete geçirmiş, toplumda hiç beklenmedik, öngörülemeyen bir dönüşüm yaratmıştır. AKP/ MHP rejiminin 31 Mart seçimlerinde çöküşü yaşayışı, sosyal entropinin yükseleşinden kaynaklanmaktadır. Burada kadınlar, yoksullar, Kürtler, aleviler, emekçiler birer değişkendir. Bu değişkenlerin ortak hareketi değişimi yaratmıştır.

Özgürlük arayışı entropidir

Özgürlük arayışı bir entropidir. Bireylerde ani dönüşümler yaşanır. Bireyler tıpkı kaynayan su kabarcıklarının titreşimi gibi hareketlenir. Özgürce, rastgele harekete geçer. Bu rastgele hareketle kendi içinde bir bütünlük oluşturur. Bu bütünlük kaostur. Bu kaostan bir çıkış arayışına girer. Buda yeni ideoloji, yeni felsefe, yeni buluşlar, yeni hareketler, yeni düzen, yeni sistem oluşturma arayışına girer. Buda bireylerin organize bir şekilde hareketini gerekli kılar.

Bireylerin belli bir organizasyon etrafında bir araya gelmesi, zor ve baskıyla daraltılan çemberi yarma girişimi, kitle hareketi olarak ortaya çıkar. Kitlelerin özgürlük arayışı uğruna verdikleri mücadelede, nicel ve nitel dönüşümler yaşanır. Sivil itaatsizlik, kitlesel ayaklanmalar, devrim süreçleri bir entropi durumudur.   

Mesela Kürt halkına yönelik imha, inkar, baskı politikaları Kürdistan'da büyük patlamaya neden olmuş, Kürt Özgürlük Hareketi’nin devrimsel çıkışına temel oluşturmuştur. Sistemin kendine göre oluşturduğu egemen düzeni(düzensizlik) bozarak, entropinin özgürlük kuralına uygun hareket edildi. Oluşan kaos ortamında mücadelenin doğru yönlendirilmesi ile kitleleri harekete geçirildi, özgürlük sürecine evriltti.

Toplumsal kaos dönemlerinde sistem kırılgandır, hassastır, belirsizdir. Bu ortamlarda toplumda yükselen entropi, en küçük bir etkiyle, kelebek etkisi yaratarak öngörülemeyen süreçler doğurabilir. Bireyler, tarihsel veya sosyal akış üzerinde dönüşüm yaratabilir. Türk devletinin kayyumlarla iradesini gasp ettiği Kürt halkının birikmiş öfkesi, Van'da büyük bir patlama yarattı. Bu durum, toplumda doruk yaşayan entropinin Kelebek etkisiyle kaostan çıkışı gösteriyordu . Kısa sürede öngörülemeyen bir serhildana dönüştü, Türkiye'de güçlü bir dalga yarattı.

Günümüzde kapitalist sistem sosyal entropinin gazını almak için ciddi önlemler almakta. Sahte demokrasi, insan hakları söylemleriyle memnuniyetsiz kitlelerin biriken öfkesini kontrol altına alarak kanalize etmektedir. Böylece savaşları, sömürüyü, baskı politikalarını rahatlıkla sürdürmektedirler.