• Brezilya’daki yerli halkların toprak hakkını koruyan ve iklim krizinin etkilerine karşı bilinçlendirme çalışmaları yürüten çevre aktivistleri Francisca Arara ve Shirley Krenak’in hikâyesi “Kunha Karaí e as Narrativas da Terra” belgeselinde anlatılıyor. Belgesel, kadınların lider olma süreçlerine de farklı bir pencereden bakıyor.

FELEKXAN SERHAT

Francisca Arara, 45 yaşında. İki ismi var; anadilinde ismi Shawãdawa iken yerli halkı ona ‘Yaka Shawãdawa’ şeklinde sesleniyor. 2023 yılından bu yana Brezilya’nın kuzeyindeki Acre eyaletinde iklim değişiminin etkilerine karşı çalışma yürütüyor. 

Rio Branco’da kameralara konuşurken arkada Acre Nehri'nin sesi duyuluyor. Arara, “Büyüklerimiz iklimin değişeceğini; güneşin daha da ısınacağını, yıldızları artık net göremeyeceğimizi ve meyvelerin kuruyacağını söylemişlerdi. Bakın papatyalar güneşin altında kavruluyor. Önceden nehirlerimizin üzerinde uçan kelebekler nerede?” diyor. 

Arara, bu sözleri Brezilya’nın yedi eyaletinde çekilen ve antropolog Paola Mallmann tarafından yönetilen “Kunha Karaí e as Narrativas da Terra” (Kunha Karaí ve Toprağın Anlatısı) belgeselinde söylüyor. Belgesel, bu yıl Güney Amerika'da izleyiciyle buluştu.

Ağaçları kestiler, nehirleri kuruttular

Acre’nin denize kıyısı yok. 20. yüzyılın başlarında Brezilya’nın Bolivya ve Peru ile olan sınır anlaşmazlıklarında ihtilaf edildi. Nedeni ise kauçuk ağaçlarının zenginliği, Pará kestaneleri ve sekizden fazla nehirden oluşan su ağı. 

“Shawãdawa Arara topluluğu, 19. yüzyılda taşımacılık endüstrisi için kullanılan kauçuk ağaçlarının sömürülmesi nedeniyle baskınlara ve zulme maruz kaldı. Bizi ve diğer etnik grupları perişan ettiler” sözleriyle iklim değişimi dışında karşılaştıkları sömürüyü anlatıyor Arara. 

Pereira'nın dünyası

Porto Walter'ın Foz do Nilo köyünde doğan Arara, henüz gençken yerli halkın liderlerinden biri olan büyükannesi Juditi Pereira'nın mirasıyla büyüyeceğine ve mücadelesini sürdüreceğine dair kendisine söz vermiş. Büyükannesini şöyle hatırlıyor: “Topraklarımızın tanınması ve sınırlarının çizilmesi için mücadele etti. Tarlalarda çalıştı, herkesi örgütledi ve öğütler verdi. İki dünya arasındaydı, ben de onun izinden gitmek istedim.”

Arara da tıpkı büyükannesi gibi, günlerini köyleri ziyaret ederek, halkın ihtiyaçlarını kaydederek ve iklim değişimiyle ilgili bölgesel ve uluslararası tartışmalarda yer alarak geçiriyor. Yani kendi dünyası ile Pereira’nın dünyası arasında bağlantı kuruyor. Önceleri ise Acre Yerli Öğretmenler Örgütü ve Acre Yerli Halkları Olağanüstü Sekreteryası'nda (SEPI), bu toplulukların haklarını korumak için çalıştı.

 

Yerli halklar için

Şu anda Yerli Halklar Sekreterliği görevini üstlenen Arara, hedeflerini şöyle anlatıyor: “Halklarımızın gıda güvenliği, eğitim, temiz su ve topraklarının belirlenmesi gibi hakları için çalışıyoruz. Yerli halkları topraklarında yaşatmak, ormanları korumak ve doğaya saygıyla bağlantılı.”

Toprağımız bedenimiz ve ruhumuzdur

Belgeselde mücadelesi anlatılan bir diğer kadın ise 44 yaşındaki Shirley Krenak. Mikrofonu eline alıyor ve Brezilya'nın dört bir yanında kendisini dinleyen yerli kadınların önünde kollarını açıyor. Bu, Brezilya ve Latin Amerika yerli hareketine sonsuza dek damgasını vuran 2019 yılında Brasilia'da yapılan İlk Yerli Kadın Yürüyüşü'nden bir sahne. “Topraklarımız bedenlerimiz ve ruhlarımızdır. Toprak anamız bizi, güçlenmiş yerli kadınları çağırıyor. Biz toprak, su, güneş ve kanız” diyor.

Doce Nehri’nin yası

Minas Gerais eyaletinin yerli liderlerinden biri olan Krenak, 2015 yılında dünyanın en büyük madencilik trajedilerinden birine sahne olan Rio Doce bölgesindeki Krenak halkından. 2015 yılının Kasım ayında, Samarco Minerais şirketine ait Fundão'daki bir baraj Mariana'da çökmüş ve zehirli atıklar nehir havzasına dökülmüştü. Böylece Krenak halkı için kutsal olan 850 kilometrelik Doce Nehri, zehirli atıklarla kirlenmiş ve binlerce deniz canlısı katledilmişti. Ve aradan geçen dokuz yılda adalet sağlanmadı. Birkaç gün önce Samarco, Vale ve BHP şirketleri yargılandığı davada beraat etti. Krenak’ın karara tepkisi şöyle oluyor: “Bu ülkenin cezasızlığına inanmak mümkün değil. Kâr hayatlarımızdan önce gelemez. Madencilik dağlarımızı aşındırıyor ve canlarımızı alıyor.” 

Sorunlar çözülseydi, biz de otururduk

Ekim ayında Kolombiya'da düzenlenen Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Konferansı’nda (COP16) mücadele bayrağını taşıyan Krenak, iklim kriziyle mücadele için ‘Ekstraktivizmden Arındırılmış Amazonya’ düşündüğünü söylüyor ve ekliyor: “Çevreye neden olan sorunları çözmüş olsaydık konferanslar var olmazdı.”

 

Anmiga’nın kadınları

Krenak, biyoçeşitliliğin herkesin sorumluluğu olduğunu savunuyor ve “Instituto Shirley Krenak” aracılığıyla çevresi, halkı ve toprakları için koşturuyor. Ayrıca toprak ana ile bağ kurmak için eğitimler veriyor ve bu bağlılık kadın aktivistlerin siyaset alanına girmesinin önünü açıyor. Örneğin; Krenak'ın üyesi olduğu Articulação Nacional das Mulheres Indígenas Guerreras de la Ancestralidade (Anmiga) hareketi, 2022 yılında düzenlediği ‘Toprakların Yerli Halkları Kervanı’ ile Brezilya’nın 27 bölgesini dolaştı. Krenak, “Anmiga'nın üyeleri kadın-tohumlar, kadın-kökler, kadın-su, kadın-toprak, kadın-yağmur, kadın-rüzgârdır” sözleriyle Anmiga’yı anlatıyor. 

İlk yerli kadın örgütü olan Asociación de Mujeres Indígenas del Alto Río Negro (Yukarı Rio Negro Yerli Kadınlar Derneği) 1884 yılında doğdu. Bununla Sonia Guajajara ve Célia Xakriabá gibi temsilciler siyasete atıldı. 2024 yerel seçimlerinde ise yerli kadın adayların sayısı 2016 seçimlerine kıyasla yüzde 130’luk artış gösterdi.

Artık yaşamıyor 

“Kunha Karaí e as Narrativas da Terra” belgeselinin son sahnesinde Krenak, Doce Nehri kıyısında bir şarkı söylüyor. Bir süre sessiz kalıyor ve şöyle diyor: “Bu, artık bizim için sadece su değil; yaşamayan canlı bir varlığa dönüştü. Amacımız insanlara içecek suyumuzun tükenmek olduğunu anlatmaktır. Hepimiz aynı evrenin parçalarıyız. Ve daha da güçlenmemiz gerekiyor.”

 

* * *

Kunha Karaí ve Toprağın Anlatısı

Yönetmen Paola Mallmann'ın çektiği “Kunha Karaí e as Narrativas da Terra” belgeseli, 104 dakika boyunca Brezilyalı yerli kadınların savaş, iklim krizi ve eşit hak mücadelesine odaklanıyor. Belgeselde anı ve rüyalar iç içe geçmiş olup, kadınların toprakla olan bağı ön plana çıkıyor. 

* Francisca Arara ve Shirley Krenak’ın hikâyesinin anlatıldığı belgesele dair bilgiler El Pais’ten derlenmiştir.