• Bosna Hersek, Guatemala ve Êzîdî Kürtlerin DAİŞ soykırımına maruz bırakıldığı Kürdistan gibi pek çok ülke toplu mezarlarla dolu. Bu mezarların çoğu hâlâ kazılmamış ve kimlik tespiti yapılmadı. Bournemouth Üniversitesi, dünyanın ilk açık kaynaklı dijital toplu mezar haritasını oluşturdu.

TİJDA YAĞMUR

Ukrayna'nın doğusunda, 2022'de başlayan savaşın ardından toplu mezarların bulunması, dünya genelinde büyük bir yankı uyandırdı. Savaşın getirdiği yıkımın en belirgin simgelerinden biri olan bu mezarlar, kayıp insanlar ve onların aileleri için adalet arayışında kritik bir rol oynuyor.

Bournemouth Üniversitesi'nden araştırmacılar tarafından başlatılan MaGPIE (Toplu Mezarları Koruma, araştırma ve erişme) projesi, dünyanın ilk açık kaynaklı dijital toplu mezar haritasını oluşturarak, kayıp kişilerin tespit edilmesine ve mezarların korunmasına katkı sağlıyor.

Ukrayna'daki toplu mezarlar

Ukrayna'nın özellikle doğu bölgelerinde ve Rusya'nın kontrolünde olan bölgelerde ortaya çıkan mezarlar, uluslararası kamuoyunda büyük bir endişe uyandırdı. Birçok sivilin kaybolduğu ya da öldürüldüğü bu süreçte, toplu mezarlar savaş suçlarının önemli kanıtları olarak değerlendirildi.

Bu bağlamda MaGPIE projesi, açık kaynaklı dijital haritalama araçlarıyla bu mezarların yerlerini tespit etmek ve dünya genelindeki savaş bölgelerindeki benzer vakalara dair bir bilgi ağı oluşturmak amacıyla devreye girdi.

Dijital haritalamanın önemi

Toplu mezarlar, yalnızca insanlık trajedilerinin somut birer örneği değil, aynı zamanda savaş suçlarının ve insan hakları ihlallerinin kanıtlarını barındıran yerlerdir. Bu nedenle, bu mezarların tespiti ve korunması, hem tarihsel gerçeklerin korunması hem de adaletin sağlanması açısından hayati önem taşıyor.

Theconversation’ın haberine göre Bournemouth Üniversitesi araştırmacıları Ellie Smith ve Melanie Klinkner, toplu mezarların dijital haritalanmasının neden önemli olduğunu şu şekilde açıklıyor: “Toplu mezarlar fiziksel olarak anıt haline getirilemeyebilir veya üzerlerinde herhangi bir işaret bırakılmayabilir. Bu durum özellikle siyasi ve etnik gerginliklerin sürdüğü bölgelerde sıkça karşılaşılan bir sorundur. Ancak, toplu mezarların dijital ortamda kayıt altına alınması, mağdurların aileleri için bir tür adalet sağlayabilir ve devletlerin inkâr çabalarına karşı bir savunma mekanizması oluşturabilir.”

MaGPIE Projesi ve etkisi

MaGPIE, araştırmacıların toplu mezarların yerlerini açık kaynaklı bilgilerle hızlı bir şekilde belgelemelerine olanak tanıyan bir araç olarak tasarlandı. Projenin temel amacı, toplu mezarların yerini tespit etmek ve bu bilgileri hem mağdur aileleriyle hem de uluslararası adalet mekanizmalarıyla paylaşmak.

Ancak, bu süreç birçok zorlukla dolu. Araştırmacılar, topladıkları bilgilerin doğruluğunu ve güvenilirliğini değerlendirmek zorunda. Özellikle savaş bölgelerinden gelen haberlerin doğrulanması oldukça güç olabilir. Bununla birlikte, MaGPIE ekibi, toplu mezarların yerlerinin tespiti için uluslararası standartları geliştirmekte de öncülük ediyor.

Bu standartlar, toplu mezarların korunması ve incelenmesi konusunda izlenmesi gereken aşamaları içeriyor. Proje aynı zamanda, toplu mezarlarda bulunan cesetlerin kimlik tespiti ve adli incelemeler için en iyi yöntemlerin belirlenmesine yardımcı oluyor.

Zahra ve Wadad’ın Hikayesi

MaGPIE ekibi, toplu mezarlarla ilgili çalışmalarını insan hikayeleriyle de destekliyor. Proje kapsamında yapılan animasyon filmi “Resolution”, toplu mezarlarda kaybedilen kişilerin ailelerinin yaşadığı duygusal ve fiziksel zorlukları gözler önüne seriyor. Filmde, Zahra ve Wadad isimli iki karakter üzerinden, toplu mezarlarda sevdiklerini arayan ailelerin yaşadığı acı anlatılıyor.

Zahra’nın oğlu, silahlı kuvvetler tarafından evlerinden alındıktan sonra kaybolmuş ve yıllar sonra bir toplu mezarda bulunmuş. Oğlunun kaybolduğu süre boyunca, Zahra sevdiklerini arayan binlerce diğer aile gibi, onun bulunması için DNA örneği vermiş, tanıklarla konuşmuş ve her gün bir umut beklemiş. Oğlunun bedenini geri almak, onun için bir yıkım olsa da, oğlunu onurlu bir şekilde defnedebilmek ona bir tür huzur vermiş.

Wadad ise evine baskın düzenleyen askerler tarafından eşini kaybetmiş. Eşinin akıbetini öğrenmek için yıllarca mücadele etmiş, ancak hiçbir zaman eşinin bedenine ulaşamamış. Bu tür hikayeler, dünya genelinde toplu mezarlarla ilgili adalet arayan ailelerin acısını gözler önüne seriyor.

Savaş suçları ve adalet arayışı

Toplu mezarlar sadece bir insanlık trajedisi değil, aynı zamanda savaş suçlarının önemli bir kanıtı olarak da değerlendirilir. MaGPIE projesi, bu kanıtların korunması ve doğru bir şekilde incelenmesi için gerekli standartları geliştiriyor. Özellikle Ukrayna'daki durum, savaş suçlarının belgelenmesi açısından büyük bir önem taşıyor. MaGPIE ekibi, toplu mezarların korunması ve adli incelemeler için uluslararası standartlar geliştirmek amacıyla, Uluslararası Kayıp Kişiler Komisyonu, Uluslararası Kızılhaç Komitesi ve Uluslararası Ceza Mahkemesi gibi dünya çapında önemli kuruluşlarla birlikte çalışıyor.

Bu çabalar, toplu mezarların kazılması, kimlik tespiti yapılması ve savaş suçlularının adalet önüne çıkarılmasına yönelik adımların atılmasına yardımcı oluyor.

Dijital haritalama ile umut

MaGPIE ekibinin amacı, toplu mezarların yerlerini belirleyip haritalamak ve bu bilgileri mağdur aileleriyle paylaşmak olsa da, bu süreç sadece teknik bir çalışma değil. MaGPIE'nin dijital haritalama çalışmaları, dünya genelinde toplu mezarların kayıt altına alınması için önemli bir araç olabilir. Özellikle savaş suçlarının failleri hâlâ iktidarda olduğu yerlerde, toplu mezarlar adaletin sağlanmasının önünde bir engel olarak görülebilir. Ancak, dijital haritalama sayesinde toplu mezarların yerlerinin kaybolması engellenebilir ve gelecekte adalet sağlanabilir.

Bosna Hersek, Guatemala ve Kürt Êzîdîlerin DAİŞ soykırımına maruz bırakıldığı Kürdistan gibi pek çok ülke, geçmiş savaşların ve iç çatışmaların bıraktığı toplu mezarlarla dolu. Bu mezarların çoğu hâlâ kazılmamış ve kimlik tespiti yapılmamış. MaGPIE projesi, bu bölgelerde de çalışmalar yaparak, kayıp kişilerin bulunmasına yardımcı olmayı hedefliyor.

Zorluklar ve sınırlamalar

Toplu mezarların dijital olarak haritalanması ve belgelenmesi birçok zorlukla karşı karşıya. Savaş bölgelerinde bilgi toplamak genellikle zor ve tehlikeli olabilir. Özellikle çatışma hâlindeki ülkelerde, faillerin hâlâ iktidarda olması nedeniyle bu tür çalışmalar büyük bir risk taşıyor. MaGPIE ekibi, toplu mezarların yerlerini doğrularken karşılaştığı en büyük sorunlardan birinin, bu bilgilerin güvenilirliğini sağlamak olduğunu vurguluyor. Birçok toplu mezar, gizli tutulmuş olabilir veya kasıtlı olarak saklanmış olabilir.

Dijital haritalamanın geleceği

MaGPIE'nin açık kaynaklı dijital toplu mezar haritası, savaş suçlarının belgelenmesi ve mağdurların aileleri için adalet arayışında büyük bir adım olarak görülüyor. Bu haritalama, gelecekte benzer çalışmalar için de bir model oluşturabilir ve toplu mezarların kaybolmasını önleyerek, savaş suçlarının üstünün örtülmesini engelleyebilir.

Ukrayna'daki toplu mezarların belgelenmesi ve dünya genelindeki benzer çalışmalar, adalet arayışının en önemli parçalarından biri. MaGPIE'nin çalışmaları, dünya genelindeki savaş bölgelerinde adaletin sağlanması ve kayıp kişilerin bulunması için önemli bir umut ışığı sunuyor.

 

* * *

Şengal’de 89 toplu mezar

Şengal’de şimdiye kadar 89 toplu mezar bulundu. Toplu mezarların çoğu Şengal Dağı’nın güney kısmında bulunuyor. İlk toplu mezar, 4 Şubat 2015 tarihinde HPG ve YJA Star gerillaları ile Êzîdî savaşçılar tarafından Xanesor ve Sînunê ilçelerinde bulundu. Bulunan her üç mezarda 54 kişinin cenazesine ulaşıldı.

22 Şubat 2022’de Şengal’in Herdan nahiyesinde BM gözetiminde 7 toplu mezar açıldı. Bu mezarlardan yaklaşık 100 kişi çıkarıldı. 28 Haziran 2022 tarihinde Qinê köyünde açılan 6 toplu mezardan 129 kişinin cenazesi çıkarıldı. 5 Mart 2023’te Hamedan’da dört toplu mezarın yalnızca biri açılırken, çalışmalarda 40 kişinin cenazesi çıkarıldı.

Girzerik köyünde köyünde 5 toplu mezar bulundu. Siba Şêx Xidir köyünde de 5 toplu mezar bulunuyor. Tilizêr ilçesinde şimdiye kadar 10 toplu mezar bulundu ancak bunlardan sadece biri açıldı. 9 Mayıs 2023’te Şengal merkezde içinde 5 Şiinin bulunduğu bir toplu mezar bulundu.

Şengal’deki 89 toplu mezardan sadece 46’sı açılırken; açılan toplu mezarlardan 1032 insanın cenazesi çıkarıldı. 201’i DNA testi tamamlanarak yakınlarına teslim edildi. Çoğu kişinin ise DNA testi ise hala açıklanmadı.

 

* * *

Enfal ve 300 toplu mezar

Enfal’de şehit olan 182 bin kişinin cenazesi Irak’ın merkezi ve Güneyinde 300 toplu mezara gömüldü. Federe Kürdistan Bölgesi Yönetiminin kurulması ardından 33 yıl geçmesine rağmen şimdiye kadar sadece 3 bin 737 cenaze ailelerine teslim edildi. Yaklaşık 179 bin cenaze henüz tespit edilemedi. Kürdistan Bölgesi Şehit ve Enfal Edilenler Bakanlığı’nın verilerine göre şimdiye kadar Irak’ın orta ve güney bölgelerindeki çölde 63 toplu mezar açıldı.