• "1855 yılında Rusya ve Osmanlı arasındaki Kırım Savaşı'nda yüze yakın Kürt, Rusların eline esir düşer. 1856'da Pyotr Lerx, esir Kürtlerin yanına gönderilir. Lerx onlardan Kürtçe'yi öğrenip yazmaya başlar."

İSMET KAYHAN

Sovyet döneminin Leningrad'ı, şimdinin St. Petersburg'unda Kürtlere ilişkin bilimsel çalışmalar, 200 yılı aşkın bir süredir devam ediyor. Kürtlere ilişkin çalışmalar, ilk olarak Çariçe II. Katerina'nın bir dilbilimcisinden dünya halklarının farklı dillerine dair bir kılavuz hazırlamasını istemesiyle başlar.

Meçhul dilbilimci, hazırladığı kılavuzun bir bölümünü Kürtçeye ayırıyor; 60 Kürtçe kelimeyi irdeliyor. Daha sonra ise araştırmacı Pyotr Lerx, Kürtlerle ilgilenmeye başlıyor. Henüz 23'ünde bir genç olan Lerx, St. Petersburg Kütüphanesi'nde çalışıyormuş. Genç araştırmacının ilk kitabı, Doğu Kurdistan’daki Kürtlere  dair. Araştırmacı daha sonra 1855 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Ruslara esir düşen Kürtlerle görüşerek edebiyat derlemesi yapıyor.

Esir düşen 100 Kürt

Ordîxanê Celîl, bu çalışmaya dair şunları söylüyor: "1855 yılında Rusya ve Osmanlı arasında meydana gelen Kırım Savaşı'nda yüze yakın Kürt, Rusların eline esir düşer. O zaman onları Smolenks şehrine getirirler, tüm Rus medyası da esir Kürtlerin şehre getirildiğini yazar. 1856'da Lerx, Rusya Bilim Akademisi izniyle esir Kürtlerin yanına gider. Aralarında Dimilkî konuşan Kürtler de vardır. Lerx onlardan Kürtçe'yi öğrenip yazmaya başlar."

Lerx'in derlediği metinlerin bir kısmı Kurmancî bir kısmı da Dimilkî lehçesiyle hazırlanmıştı. Lepsius harfleriyle yazdığı o metinler, Rusça'ya çevirirek yayınlanmıştı.

Pyotr Lerx, bu çalışmalarıyla coğrafya, etnografya, dil ve tarih konularında Kürtler hakkında kapsamlı çalışma yürüten Batılı şahsiyetlerin başında gelir. Bu çalışmalar için Lerx, İngilizce, Fransızca, Almanca ve Rusça dillerinde Kürtlerle ilgili birçok yeni ve eski belgeyi bir araya toplamış ve çalışmalarında kullanmıştır.

"Kürt Halk Hikayeleri" adlı kitabın ilk bölümünün önsözünde de Lerx, Rusya'da Kürtlere ilişkin bilimsel çalışmaları başlatan kişi olarak anılıyor.

 

 

Erzurum Konsolosu Jaba

Bu dönemde Rusya'da Kürdoloji'yle ilgilenen şahsiyetlerden bir diğeri de dönemin Rusya Erzurum Konsolosu Alexander Jaba. Jaba'nın derlediği Kürt anonim hikayeleri, 1860 yılında St. Petersburg'da yayınlanıyor. Jaba, henüz diplomatken Kürtçe yazılar okuyup Kürtler arasında araştırmalar yapıyor ve sözlü Kürt edebiyatına dair çok sayıda metin ile 250'den fazla Kürtçe masal, öykü, fıkra, stran ve kilamdan oluşan bir derleme hazırlıyor.

Kürtçe konuşma kılavuzu

Ordîxanê Celîl, Jaba'nın Kürdoloji çalışmalarına ilişkin şunları yazıyor: "Dönemin Kürt aydınlarından Mele Mehmûdê Bazidî, Aleksandr Jaba'nın en iyi dostlarından biridir. Mele Mehmûd, o dönemde Bazid'de oturmaktadır. Bugün Leningrad Kütüphanesi'nde el yazısıyla yazılan 66 adet belge bulunmaktadır. Bunların tamamı Jaba tarafından aktarılmıştır. Bu belgelerin aktarılmasında Mele Mehmûd Bazidî'nin büyük bir emeği vardır. Bazidî bunların birçoğunu kendi el yazısıyla yazıp Jaba'ya vermiştir. Bunların dışında Jaba, bir Kürtçe konuşma kılavuzu da hazırlamıştır. Kılavuz, Arap alfabesiyle ve kelimelerin Fransızca karşılıklarıyla birlikte hazırlanmıştır."

Sovyet Devrimi'yle ivme kazandı

Rusya döneminde başka birçok kişi daha dil, tarih, edebiyat ve etnografya gibi alanlarda Kürdoloji çalışmaları yapmıştır ve bu çalışmaların tamamı Rusya Bilimler Akademisi'nin izni ve teşvikleriyle gerçekleştirilmiştir. St. Petersburg ise bu çalışmaların adeta merkezi konumundadır. Sovyet Devrimi'nden sonra ise bu çalışmalar bir Kürt aydınlanma hareketi halini almış, sistematik olarak gelişmiştir. Kafkasya, Ermenistan ve Gürcistan gibi ülke ve bölgeler ile Rusya'nın St. Petersburg (Leningrad) ve Moskova kentlerinde Kürtlerin konu edildiği bilimsel araştırmalar devrimle birlikte daha da gelişmiştir.

Kürdoloji'nin kurumsallaşması

Sovyet Devrimi ardından okumaya başlayan Kürt gençleri de çalışmalara katılmaya başlamıştır. Erebê Şemo, Heciyê Cindî, Emînê Evdal, Casimê Celîl ve Qanatê Kurdo, o dönemde Kürtlerle ilgili araştırmalar yapan bazı Kürt gençleridir. Bu çalışmalar 1950'li yıllara kadar giderek merkezileşmiş ve sonunda Kürdoloji'nin kurumsallaşmasına ulaşmıştır. 19. yüzyılın ilk yarısında başlayan çalışmalar, bugün ülkede Kürdoloji'nin bir bilimsel çalışma alanı olarak görülmesini sağlamıştır.

 

***

Alexander Jaba kimdir?

Alexander Auguste Jaba ya da August Dementievîç 1801 yılında Kraslavé'de Katolik bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. 1824-1828 yılları arasında Dışişleri Bakanlığı'na bağlı Vilenski Üniversitesi'nde Doğu Dilleri Bölümü'nü okudu. Daha sonra Rusya'nın Yafa, Selanik ve Smyrna (bugünkü adıyla İzmir) konsolosluklarında çalıştı. 1848 yılından 1866 yılına kadar Rus Çarlığı'nın Erzurum Konsolosu olarak görev yaptı.

1853-1856 yılları arasındaki Kırım savaşına katılan Jaba, daha sonra tekrar Erzurum'a döndü. Asya Müzesi Müdürü Borîs Andreyevîç Donra'nın isteği üzerine Kürtçe öğrenmeye başladı. Birçok Kürt aydını ile dost oldu. Bu ilişki Kürt edebiyatının zenginleşmesi üzerinde büyük bir etki sağladı.

Aleksandr Jaba, Kürt aydınlarının bilgi ve deneyimlerinden faydalandı, Kürt edebiyatı, gelenekleri ve masalları hakkında araştırmalar yaptı. Bu araştırmalarını 1860 yılında yayınlanan Fransız dergisinde, "Recueil des notices et récits de la littérature et des tribus du Kourdistan" başlığıyla yayınladı. 1879 yılında Kürtçe-Fransızca sözlüğünü hazırladı. Daha sonra Alman araştırmacı Ferdinand Justin'in eklemeleriyle Kürtçesi Arap alfabesiyle yazıldı, Jaba tarafından Latin alfabesine çevirisi yapılarak yayınlandı.

Aleksander Jaba, 1866'da işinden ayrıldı ve İzmir'e yerleşti, 1894 yaşama veda etti. Eserleri hala Kürdoloji alanında çalışanlar için önemli birer kaynak.