Kurmanc/Kirmanc kimdir?

• Kimi çevrelerin siyasi ve ideolojik nedenlerle iddia ettiği gibi Kurmanc ve Kirmanc'ın ne iki farklı etimolojisi ne de farklı anlamları vardır. Kurmanc’ın başlangıçta etnik bir terim ya da en azından bir kabile adı olduğu kesin gibi görünse de daha sonra büyük bir değişime uğradığını görüyoruz.

XWEDÊDA DİLXÊRÎ

Benim yetiştiğim coğrafyada eski, klasik Kürt toplumunun izleri olduğu gibi bu toplumun temel çizgileri de hâlâ canlı idi. Aşiret, kabile, şeyhler, beyler ve en nihayetinde Kurmanclar. Yaşadığım modern toplumda bunların ne olduğunu ve neye tekabül ettiğini ancak yıllar sonra anlamaya çalışabildim. O zamanlar Kurmanc'ın günümüzde sıklıkla kullanılan dilbilimsel veya sosyolengüistik bir kavram olmadığını fark etmiştim. Bugün Kuzey Kürtçeyi konuşan Kürtlerin bir kesimi kendi lehçe gruplarına Kurmanci (Badinan, Hakkari ve Şengal’inn bir bölümü hariç, hepsi), Zazaki konuşan Alevi Kürtler de kendi lehçelerine Kırmancki diyorlar, ancak her ikisinin de eskiden bu dil- lehçe düzeyini aşan farklı ama müşterek bir köke sahiptirler.

Bilindiği üzere Kurmanc kelimesinin etimolojisi hakkında pek çok spekülasyon bulunmaktadır. Bana göre şu an itibariyle en mantıklısı C. Bedirxan’ın ortaya attığı Kürt ve Med isimleriyle kurduğu bağlantıdır. Kurmanc’ın başlangıçta etnik bir terim ya da en azından bir kabile adı olduğu kesin gibi görünse de daha sonra büyük bir değişime uğradığını görüyoruz. Şerefhan, Kurmancları Kürtlerin dört şubesinden biri olarak değerlendirir. Ehmed-i Xani bu ismi bazen Kürtlerle aynı anlamda kullanır, Mela Mehmud Bazidi ise bunu daha sosyolojik bir atmosfere sokar. Aslında Kurmanc teriminin halk arasında kullanımı oldukça karmaşıktır, ancak yakından bakarsak basit bir anlam keşfedebiliriz.

Kurmanc veya Kirmanc, (Zazaki ve Sorani lehçe gruplarında telaffuz edildiği gibi) tebaa anlamına gelir. Bunu bize kanıtlayan bir çok toplumsal ipucu vardır, ne yazık ki Kurmanc'ın bu bağlamda kullanıldığına işaret eden bunlara burada pek değinemiyoruz. Evet, Kurmanc/Kırmanc bir tür alt sınıf, sıradan insanlar, halk demektir. Yine aynı şekilde yazının maksadını ve kapsamını aşacağı için tebaa teriminin burada ele alamayacağımız dini imaları olduğu açıktır. Yakın tarihten bildiğimiz Kurmanc teriminin en iyi şekilde İslam bağlamında anlaşılabileceğini ileri sürmemin nedeni de budur. Hal böyle iken kavramın neden “Kürtlük”le çeliştiğini, neden hala onun yerini tam olarak alamadığını çok net anlayabiliyoruz. Her ne kadar bu iki terim siyasi literatürde bazen (çoğunlukla kasıtlı olarak) karıştırılsa da kesinlikle aynı şey değildir ve Kürtlerin bilinci ve hafızası bunu zaten teyit edecek durumundadır. Kürtlük farklıdır, Kurmanclık/Kırmanclık farklıdır ve bu sadece örneğin Almanlarda olduğu gibi biri kendilerine verdiği isim, diğeri ise yabancıların onlara taktığı isim değildir. Kurmanclık/Kırmanclık bir üst kimlik de değildir, bu zaten Kürtlüktür.

Yaygın inanışın aksine İslam, ilk dönem fetihlerden sonra ele geçirilen bölgelerde halihazırda var olan yerel ve kavmi kimlikleri çatılayacak şekilde siyasi olarak tecelli etmemiştir. Tam tersine birçok bölgede yeni kimlikler inşa edip veya mevcut bazı gruplar içinde kimlik dönüşümlerine gitmiştir. Bu aynı zamanda Kürdistan, İran, Türkistan, Anadolu ve artık Mağrip olarak bilinen bölgeler için de geçerlidir. Öyle görünüyor ki, Kurmanc adını verdiğimiz sosyal grup, ilk Arap fatihlerin müttefikiydi ve bu nedenle daha sonra Arapların himayesinde genel olarak Kürdistan'da siyasi ve idari konularda desteklenmiştir. Kürt kimliğinin arkeolojisine baktığımızda İslam'ın Kürt coğrafyasının kimliğine getirdiği en büyük yeniliklerden birinin Kurmanclık olduğu ortaya çıkar, daha doğrusu baskın hale gelir. İlk Kürt-Müslüman devlet ve beyliklerinin eski Kurmancların topraklarında ortaya çıkması bu ittifakın gerçekliğini göstermektedir. Kürdolog M. Izady'nin belirttiği gibi Kurmanc tabiri muhtemelen İslam'dan önce bu bölge halkını tanımlamak için kullanıldığı kesindir, ancak İslam'ın gelişinden sonra Kurmanclar İslam'ı diğer Kürt gruplarına göre daha çabuk benimseyerek Kürdistan’da yayılmışlardır.

Ancak bununla birlikte Kurmanc kavramının içte ve dışta değiştiğini ve zamanla yeni anlamlar kazandığını görüyoruz. Etnik ve kabile anlamını giderek kaybeden Kurmanc, daha sonra Kürdistan sosyolojisinde özel bir yer edinmiştir. Bugün hâlâ Kurmanci, Sorani ve Zazaki lehçe gruplarının konuşulduğu, dil ve din ayrımı gözetmeksizin insanların kendilerine Kurmanc/Kirmanc diye hitap ettiği bazı bölgelerde bunun izleriyle karşılıyoruz. Bu arada bunun yöresel farklı telaffuz şekilleri de var, onu zaten belirtmiştik, en bilindik ikisi Kurmanc ve Kırmancdır ve her ikisi de aşağı yukarı aynı anlamda kullanılıyor. Kimi çevrelerin siyasi ve ideolojik nedenlerle iddia ettiği gibi Kurmanc ve Kirmanc'ın ne iki farklı etimolojisi ne de farklı anlamları vardır. Zaten bunu ortaya atanlar da buna henüz bir kanıt sunmaktan mahrumlar. Maksat laf olsun yani, içeriğe ne hacet!

Diğer bütün müslüman halklarda olduğu gibi, Kürtlerde de İslamiyet ile beraber yeni bir kimlik hiyerarşisi oluşmuştur. Şöyle özetlenebilir: En altta köy ve şehir sakinleri, ardından aşiret mensupları, ardından mîr aileleri ve daha sonra şeyhler vb. yer alıyor gibi görünüyor. Bu eski Kürt halkının toplumsal hiyerarşisidir, bu bugün artık bizim için sadece tarihsel anlama sahiptir. Artık yavaş yavaş bunun farkına varabilecek konuma gelmiş bulunuyoruz.

Şu da var ki bu hiyerarşide hepsini aşan, bunları çapraz bir şekilde birbirine bağlayan ve aralarında ayrılmaz bir bağı temsil eden kavramlar da var. Bunlardan biri doğası gereği siyasi, diğeri ise daha sosyolojik niteliktedir. Kürt (Kurd) bunun siyasi yüzüdür, hangi döneme bakılırsa bakılsın, Kürdistan'daki siyasi tarihin tezahürü Luristan'dan Serhede'ye, Mukriyan'dan Maraş'a kadar mutlak olarak Kürttür, Kürt kavramı etrafında kendini gösterir. Kurmanc kavramının da sosyolojik açıdan bu işlevi taşıdığı görülmektedir. Çünkü tüm etnik, dinsel ve dilsel çeşitliliğe rağmen bu isim, sosyolojik bir birliğin tanımıdır.

Aslında sadece bu da değil, örneğin Güney Kürdistandaki Goran kavramı aynı işleve sahiptir. Daha sonra Goran'ın daha çok Yaresani bir bağlama kaymasıyla ve Yaresani Kürtler için kullanılmasının artmasıyla birlikte, daha önce bunu benimseyen Şii Kürtler bunu terk ederek, Lur adını benimsemişlerdir. Lurların siyasi ve kültürel güçlerini kaybetmesiyle bu blok ikiye bölünmüştür. Eski Kürt Lurlar  bugün parçalanmış ve iki gruba ayrılmışlardır. Güncel durumda biz onları Lek ve Feyli isimleriyle tanıyoruz.