İran’a meydan okuyan şarkılar

• Hükümetin hip-hop'ı "Satanizm" olarak damgalamasına rağmen, İran rap'i internet üzerinden yayıldı ve ülkenin gençleri arasında en popüler müzik türlerinden biri haline geldi.  Jin, Jiyan, Azadî hareketine katılan Hichkas bunun öncüsü olarak kabul edildi.

ARİAN KHAMENEH

Çeviri: Serap Güneş

2000'li yılların başlarından ortalarına kadar, Soroush Lashkari, daha çok bilinen adıyla Hichkas (Farsça ve Kürtçe "hiç kimse" anlamına geliyor) Tahran sokaklarında rap videoları kaydediyordu. Geceleri ışıklandırma olmadığından, o ve arkadaşları videolarını geri geri giden bir arabanın arka lambalarının önünde yürüyerek çekiyorlardı. Hip-hop İran'da büyük ölçüde yasadışı bir müzik türü olduğu için, çalışmalarını kişisel e-postalar aracılığıyla gizlice satıyor; alıcıları önce arayarak ve CD'leri kapılarına teslim ederek gizli hükümet ajanlarını ekarte etmeye çalışıyordu. Hükümetin hip-hop'ı "Satanizm" olarak damgalamasına rağmen, İran rap'i internet üzerinden yayıldı ve sonraki on yıl içinde büyüyerek ülkenin gençleri arasında en popüler müzik türlerinden biri haline geldi ve Hichkas bunun öncüsü olarak kabul edildi.

Jin, Jiyan, Azadî hareketi

İran'da müzik ve siyasetin nasıl iç içe geçtiğini inceleyen Soundtrack of the Revolution adlı kitabında Nahid Siamdoust, hip-hop'ın İran'daki popülerliğinin İran'ın yüzyıllardır süregelen şiir geleneğiyle olan bağlantısıyla ilişkilendirilebileceğini ve rap'in kişisel ifade gücünün kendisini eleştiri ve protestoya yatkın hale getirdiğini savunuyor. İran rap'inin tamamı doğrudan direniş ve siyasetle bağlantılı değil. Doğrudan siyasi eleştiriden ziyade sosyal meselelere odaklanan daha hafif temalı alt kategoriler de var. Ancak bugün, İran'da devam eden Jin, Jiyan, Azadî hareketi siyasi gerilimi on yıllardır görülmemiş bir seviyeye çıkarırken, İran hip-hop'ında mesajlar giderek daha radikal hale geldi ve rapçilerin kendileri de hareketin en ünlü ve en yüksek sesli siyasi seslerinden bazıları haline geldi.

Hichkas, İran rap'inin öncüsü

1985'te Tahran'da doğan Hichkas'ın erken dönem toplumsal eleştirel çalışmaları, İran'daki yaşamı, özellikle de yıkıcı işsizlik ve hızla düşen para biriminden etkilenen alt orta sınıf ve orta sınıf kökenli genç erkeklerin yaşamına dair bir fikir verdi. Toplumsal gerçekçi bir üslupla, İslam Cumhuriyeti döneminde yoksulluk, yolsuzluk, eşitsizlik ve baskı gibi konuları ele aldı. Diasporada yaşayan bir İranlı olarak 2016 yılında İran'ı ilk kez ziyaret ettiğimde, genç İranlılar bana gerçekte nasıl yaşadıklarını öğretmenin bir yolu olarak telefonlarında müziği çalıyor ve Hichkas'ın sözlerini okuyorlardı.

Hichkas'ın çalışmalarında yinelenen bir başka tema da, sanatçıların Kültür ve İslami İrşat Bakanlığı'nın kültürel eserlerin dini kurumların gözünde zararsız olmasını sağlayan dar kuralları uyarınca izin almak zorunda olduğu İran'da, sanatsal ifadeye yönelik artan sansür. Sansür altında yaratıcı özgürlüğün imkansızlığına ışık tutan Hichkas, İran'ın saygın edebi eserlerinin bu koşullar altında hayat bulup bulamayacağını sordu: "Ya Divan'ı için Hafız, Mesnevi'si için Mevlana ve Kur'an'ı için Muhammed devletten yayın izni almak zorunda kalsaydı?"

Bir protesto dönemi

İran'da 2017 ile 2019 yılları arasında her yıl protesto gösterileri düzenlendi. Rejim değişikliği çağrıları, özellikle de sesi giderek daha gür çıkan genç nesil arasında güçlendi. Reuters'a göre güvenlik güçlerinin bir hafta içinde bazı raporlara göre 300, bazılarına göre ise 1500 kadar protestocuyu öldürmesiyle 2019 protestoları devlete karşı kalıcı bir kızgınlığın katalizörü oldu.

Protestoları ele alan Hichkas, 2019'da They've Clenched Their Fists albümünü yayınladı; albümün kapağında baskılar sırasında öldürülen insanların uzun bir isim listesi yer alıyordu. Rap'ten çok söze dayanan parça, kasvetli bir setar (İran lavtası) melodisi eşliğinde İran'da kötüleşen koşulların yakıcı bir eleştirisiydi. "Onlar vatandaş değil, köle istiyorlar. Tüm ülkeyi büyük bir kafese çevirdiler ve hiç mahkum olmadığını söylüyorlar." Parça, protestocuların üzerine ateş açıldığının duyulabildiği üzücü bir ses kaydıyla sona ediyordu.

 

 

Kürt rapçi Saman Yasin

Kürt rapçi Saman Yasin de cesur bir açık sözlülük sergiledi ve Kürtlerin İran'da baskı ve ötekileştirme ile karşı karşıya olduğu gerçeği onun azmini daha da güçlendirdi. 2022'de kaydedip yayınladığı Haji adlı şarkısında şöyle diyordu: "Mutluluğumu yasakladılar. Beni bir hayvan gibi baş aşağı çevirdiler. Hayır, sessiz kalmayacağım. [...] Eşit olmayan bir savaşta yaralıyım. Ben bir devrimciyim ama barışın savunucusuyum."

Bir dönüm noktası mı?

Eylül 2022'de genç Kürt kadın Jîna Mahsa Amînî'nin gözaltında ölümünün ardından ortaya çıkan ve kadınların öncülük ettiği Jin, Jiyan, Azadî hareketi sosyal, kültürel ve siyasi bir dönüm noktası oldu. Uzun süredir emekliliğe çekildiği düşünülen Hichkas, hareketin Grammy ödüllü marşı Shervin Hajipour'un Baraye'sinin (Şubat 2023'te Sosyal Değişim için En İyi Şarkı dalında ilk Grammy Ödülünü kazandı) hip-hop uyarlaması This One Is For'u yayınladı. Hajipour İran toplumunun hastalıklarını ve daha iyi bir gelecek için kolektif arzuları sıralarken, Hichkas bunun yerine içgüdüsel, öfke dolu bir şekilde devleti hedef aldı. "Güzel günler gelecek" şeklindeki temenni dolu mantrayı bir kenara bırakan Hichkas, bunun yerine rap yapıyor: "İyi bir gün getireceğiz" diyerek İran'ın ruh halinin son on yılda nasıl değiştiğini gösteriyor. Protestocuların sloganlarının arasında Hichkas rap yapıyor: "Bu şarkı zorunlu yoksulluk, doğal afetler ve aklınıza gelebilecek her türlü ayrımcılık için [...] Sözlerime kulak verin, zafer bizimdir, henüz ölmedik." Şarkı Soundcloud'da milyonlarca kez çalındı.

İranlı rapçiler Toomaj Salehi ve Saman Yasin de hayatlarını riske atarak son Jin, Jiyan, Azadî protestolarına katıldılar. [Saman] Yasin ve Toomaj gibi kişiler aslında siyasi bir fikri hayata geçiriyorlar ve bu da onları tanıyan insanlar için daha da etkili kılıyor. Hareketin bir parçası olmak, sokakta olmak ve bir rapçi olmanın ötesinde fikirlerini hayata geçirmek onları İslami rejim için bir tehdit ve aynı zamanda insanlar için bir tür kahramanlık ikonu haline getiriyor. Hareket devletin hip-hop'ı kendi amaçları doğrultusunda kullanma girişimini boşa çıkardı. Başarılı olamadılar ve bunun en önemli nedeni Jin, Jiyan, Azadî sloganı.

Artık korkmuyoruz

Ekim 2022'de Salehi ve Yasin tutuklandı ve ölüm cezası alma riskiyle karşı karşıya kaldı. Salehi'nin dövüldüğü ve hücre hapsinde tutulduğu bildirildi. Yasin idam cezasına çarptırıldı, ancak kararın bozulması için yapılan temyiz başvurusunu kazanarak cezaevinde kalmaya devam etti.

Protestoların rapçilerin hükümet karşıtı hareketler tarafından kutsanma potansiyelinin ne kadar yüksek olduğunu göstermesiyle birlikte, rejim daha dikkatli davranmaya başladı ve hip-hop üzerindeki kısıtlamaları sıkılaştırdı. Toomaj'ı destekleyen pankartlar Tahran'daki köprülerin altına düzenli olarak yasadışı bir şekilde asılırken, onun ve Yasin gibi rapçilerin aştığı kırmızı çizginin hükümet tarafından muhalefeti susturmak için geri çekilip çekilmeyeceği belirsiz. Bir rapçi-aktivist ve Toomaj'ın arkadaşı olan Afrasiab'ın yakın tarihli bir video mesajında ifade ettiği gibi: "En çok neden korkuyorlar biliyor musunuz? Bizim artık korkmuyor olmamızdan."

BBC'deki aslından kısaltılarak çevrilmiştir.