• Joseph Abgarovich Orbeli, öğrencilik yıllarında Ermenileri araştırmak için çıktığı Gevaş gezisinde Kürtlerle tanıştı. Bu tanışma, Sovyetler'de açılacak Kürdoloji Bölümü'nün ilk adımı olur.

İSMET KAYHAN

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Bilimler Akademisi Ortadoğu Bilimi Enstitüsü Leningrad Bölümü Başkanı Joseph Abgarovich Orbeli, 29 Şubat 1959’da dikkat çekici bir kararnameye imza atar. Buna göre, 1 Mart 1959'da Kürdoloji Grubu, İran Çalışma Grubu'ndan ayrıştırılıp Ortadoğu Bilimi Enstitüsü bünyesi altında kendi başına bir çalışma merkezi haline getirilir. Bu gelişme, Rusya'daki Kürdoloji çalışmaları açısından bir milat niteliğindedir.

Tarih, kültür, dil, etnografya gibi konularda araştırma ve incelemeler yapmak, bu merkezin çalışmaları olarak belirlenir. Grubun başkanlığını da Sovyet akademisyen Orbeli üstlenir. Orbeli, Kürt akademisyen ve araştırmacıları, kendi denetiminde bir araya getirir.

Kürdolojinin ilk adımı

Prof. Zera Yusûpova, Qanatê Kurdo'nun 90. yaş günü vesilesiyle derlenen kitaba yazdığı önsözde Orbeli'nin Kürdoloji Bölümü'nün kurulması için verdiği talimatı şöyle ifade eder: "Bir Kürt bölümünün kurulmasına ihtiyaç vardır. 1 Mart 1959'dan itibaren Kürtlere ilişkin çalışmaların diğer bölümlerden ayrılıp özgür bir bölüm olmasını emrediyorum. Yeni oluşturulacak Kürdoloji bölümü, kurumsal olarak benim sorumluluğum altına girip şu Kürdologlardan oluşacaktır; Qanatê Kurdo, I.I. Tsukêrman, M.B. Rudênko, J.S. Musaêlyan, Z. A. Yusûpova, K. R. Eyûbî, Celîlova C. Bu grup, Kürt tarih, kültür ve dili ile ilgili bütün sorunları araştırıp incelemeli ve bu konularda çalışmalar yürütmelidir."

Savaş her yeri sarmıştı, o Ermitaj'ı korudu

Orbeli, 1887 yılının Mart ayında Gürcistan'ın Kutaisi kentinde dünyaya gelir. 1911'de Petersburg Üniversitesi'ni bitirir. Aynı üniversitede 1914'ten 1931'e kadar doçentlik ve profesörlük yapar. 1920'de, dünyanın en büyük müzelerinden biri olan Ermitaj Müzesi'nde çalışmaya başlar ve burada Doğu Bilimi Bölümü'nü kurar. Kurduğu bölüm, o dönemde SSCB'deki en büyük bilim merkezidir. Orbeli aynı zamanda, 1934'ten 1951'e kadar Ermitaj Müzesi'nin başkanlığını da yürütür. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Nazilerin Leningrad'ı kuşattığı bir dönemde, Ermitaj'ın paha biçilmez eserlerini korumak için tedbirler alıp bütün eserleri Sverdlovsk kentine taşıtır. Savaş sonrası ise Ermitaj'ın yıpranan ve bozulan kısımlarını yaptırıp müzeyi yeniden kurar.

Araştırmayla geçmiş bir ömür

1955 ve 60'larda Leningrad Devlet Üniversitesi Doğu Bilimi Fakültesi'nin dekanlığını yapan Orbeli, 1956 ve 61 yılları arasında SSCB Bilim Akademisi Asya Halkları Enstitüsü Kürsüsü'nün başkanlığını yürütür. Kafkas bilimi ve Ortaçağ'da Ortadoğu konularında çalışmalar yapar. Sasani ve Selçuklular'la ilgili eserleri de gün ışığına çıkarır.

Orbeli, öğrencilik yıllarında N. Y. Marra'nın en büyük destekçilerinden biridir. O dönemde, şu an Kars sınırları içinde bulunan Ani'de arkeolojik araştırmalar yapar. Ermenilerde Ortaçağ, Ermenilerin eski yazı bilimi ve Gürcü tarihine ait arkeolojik eserlere dair çalışmalar yürütür.

Orbeli aynı zamanda pedagoji alanında da ün yaparak Sovyet Kafkas Bilimi Okulu'nu kurmuştur. 1943-1947 arasında Sovyet Ermenistan Bilimsel Akademisi Başkanlığını da yapar.

Kürtlerle tanışma

Orbeli, Kürtlerle ilgili araştırmalarına ise daha öğrenciyken, 1911 yılında başlar. O dönemde Petersburg Doğu Dilleri Fakültesi'ni yeni bitirmiştir. Wan'ın Westan (Gevaş) ilçesine, Ermeniler arasında araştırmalar yapmak amacıyla gider. Ordixanê Celîl Hoca, Orbeli'nin bu gezisini şöyle anlatır:

"Başkanım, akademi hocam I. A. Orbeli'dir. O, kendi dalında erişilmez bir birikime sahipti. 1911-12'lerde Ermeni dili ve şiveleriyle ilgili çalışma yapabilmek için Kürdistan'a, Van’ın Westan’a gitmiştir. Fakat oraya vardığında Ermenice'den daha çok Kürtçenin konuşulduğunu görüyor. Bunun üzerine Rusya Bilimler Akademisi'nden burada kalmak için izin alır. Fakat o yıl Van'a döner, daha sonra yaz mevsiminde yeniden Westan’a gidip orada Kürtler ve Ermenilerle ilgili çalışmalar yürütmeye devam eder..."

Ordixanê Celîl, Orbeli'nin bu derece Kürtlerle ilgilenmesini şöyle yorumlamaktadır: "Zaten annesi Argûtsi halkından. Argutsilerin de kökü Îvanê Zakarê Çepildirêj'lere kadar uzanır ve Gürcistan Kraliçesi Tamara Hanım döneminde Gürcistan Krallığı'nın en büyük komutanlarındandırlar. Bir sohbette kendisi dile getirildi; bir seferinde de eşi Kanilya Vasilevya, Orbeli'nin ölümünün ardından bana onun Kürt soyundan geldiğini söyledi. Bunlar bir tarafa ama önemli olan, Orbeli'nin Kürtlerle ilgilenmesidir. O dönemde İranoloji Birimi içerisinde olan Kürdoloji Grubu, onun çalışmalarıyla kendi başına bir grup haline getirilir. Kürdoloji'nin ilk başkanı da 1961 yılında ölümüne kadar oydu, fakat işlerin büyük bir bölümünü Mamoste Qanatê Kurdo yürütüyordu."

Doğu'da üç büyük şair

Orbeli, Gevaş’ta sadece Ermeni kültürüyle ilgili araştırma yapmaz, aynı zamanda Kürtçe öğrenmeye başlar. Kürt diliyle ilgili araştırmalar yapıp birçok Kürtçe efsane, hikâye, kilam, masal, bulmaca ve tekerleme toplar. Orbeli, Gevaş’ta geçirdiği üç aylık sürede Kürt halk edebiyatıyla ilgili birçok metin hazırlayıp daha sonra bunları Kürt Dili Sözlüğü ve Kürt Halk Edebiyatı adı altında yayımlar. Aynı zamanda Kürtlerle ilgili birçok kapsamlı yazı ve makale de yazmıştır. Ordîxanê Celîl, bu konuda da şunları söylemektedir: "Birçok yazısı bulunmaktadır. Büyük şair Nizami Gencewî'nin yaş gününde uzun bir yazı yazmıştı. Yazısında şunları diyordu; 'Ben Doğu'da üç büyük şair biliyorum. Biri Şota Rustavelli, biri Nizamî Gencewî, biri de Ehmedê Xanî.' O yazısında, 'Kürt halkı en akıllı ve değerli evlatlarından Nizami Gencewî'yi yitirmiştir' diyordu..."

Iosif Abgaroviç Orbeli, 2 Şubat 1961'de hayata veda eder. Dilbilimci Zara Yusûpova, Orbeli'nin ardından şöyle yazar: "O Kürtleri çok severdi, her zaman bize büyük destek verirdi. Kürt gençleri geldiği zaman onlara yardım ederdi ve onların okumasını isterdi."

 

* * *

Orbeli’nin Bayburt ziyareti

Orbeli, Van’a giderken yol üzerinde bulunan Bayburt’a uğramış ve şehirdeki iç kalede incelemeler yapar. Orbeli, Bayburt Kalesine ait burç ve kitabeleri gösteren 13 fotoğraf çeker. Bu fotoğrafları yıllar sonra L. T. Guzalyan’a verir. Orbeli, Bayburt kalesi hakkında bir raporda hazırlar. Ancak bu raporu yayınlanmaz. L. T. Guzalyan’da daha sonra “Bayburt Kalesinin Yayımlanmamış Kitabeleri” adlı bir makaleyi 1956’da kaleme alır.  “Bayburt Kalesi” adlı çalışma ise L. T. Guzalyan tarafından 1988’de ilk defa yayımlanır.

Kaynaklar

* 90 salîya ji dayîk bûna zimanzanê mezin Qantê Kurdo, / Husên Hebeş û Tosine Reşîd

* Hanifi Çelepli’nin arşivi.

* L. T. Guzalyan’ın “Bayburt Kalesinin Neşredilmemiş Kitabeleri” Adlı Makalesi