• Osmanlı'dan günümüze Amed'de yayınlanan mecmua ve gazete arşivini toplayan şair-yazar Ahmet Çakmak, amacının kültür sanat müzesi kurmak olduğunu belirtti. Çakmak,  "Üniversitelere, akademisyenlere, araştırmacılara kaynak sunuyorum. Bunların kendi kişisel arşivimde kalıp benden sonra yok olmasını istemiyorum” dedi.

MUSTAFA DOĞAN/AMED

Şair-yazar Ahmet Çakmak, 30 yıldan bu yana kendi imkanları ile Amed’de 1869 yılından günümüze kadar yayımlanan günlük, haftalık, aylık gazete ve dergilerin arşivini topluyor. Osmanlı döneminde yayınlanan Türkçe, Kürtçe, Ermenice, Süryanice, Arapça dergilerin nüshalarının orijinali ya da tıpkıbasımına ulaşmak için uzun zaman harcadığını belirten Çakmak, "Kurumsal olarak İsveç'teki Süryani derneklerine başvurdum. Ermenistan devlet arşivlerinden ve İstanbul'daki Faik Ali Millet Kütüphanesi’nden epey materyal topladım. Bu tür yayınları kendi kütüphanelerinde bulunduran ailelerle ve Sahaflar Derneği ile görüştüm. Onlardan temin edebildiklerim oldu. Ancak ekonomik nedenlerden nüshalarına ulaşamadığım henüz çok yayın var" dedi.

 

 

Amed’in basın tarihi

Şu ana kadar kendi imkanları ile toparlayabildiklerini sergileyecek geniş bir alanının olmadığını belirten Çakmak, "Sur içinde harabe halindeki iki katlı tarihi bir yapıya ortak olarak, buranın onarımına başladım. Ancak ekonomik olarak tümünü tamamlamaya gücüm yetmiyor. Burayı tamamlayabilirsem tüm arşivi burada sergilemeyi düşünüyorum. Onarımını yaptığım yerin bir tarafı Denbêj Evi'ne açılıyor, bir tarafı ise kaderine terk edilmiş Cemil Paşa ailesinin konağına. Yıllarımı verip biriktirdiğim ve bu kentin basın tarihine ayna tutan bu arşivin, bende kalıp benden sonra yok olup gitmesini istemiyorum” dedi.

 

 

Ticari olarak bakmadığının altını çizen Çakmak, “Çünkü benim bir araya getirdiklerim bu kentin bir arşivi, bu kentin belleği. Müze olursa insanlar gelip ziyaret edebilecek, dilerlerse bir örneğini alabilecek. Bu arşivim kitaplaştırılabilir de. Bunun için yerel yönetimler başta olmak üzere duyarlı kesimlerden destek bekliyorum" şeklinde konuştu.

 

 

Kültür sanat edebiyat müzesi

Amed'de günümüze kadar yayınlanan mecmua ve gazete arşivi için Türkiye Sahaflar Derneği ile iletişime geçtiğini kaydeden Çakmak şöyle devam etti: "Sahaflarda olan birçok yayının orijinalini ya da örneğini edinebildim. Sonra Sahaflar Derneği Başkanı Nedret İçli ile görüştüm. Kendi arşivimi ona gösterdim. Kendisi de şaşırdı. Bu boyutta Osmanlı’dan günümüze yayınlanan mecmua ve gazete arşivinin Türkiye'de bir örneğinin olmadığını söyledi. Kentimizin basılı eserler açısından kültür sanat tarihinin yok olmasını istemiyorum. Diyarbakır’da Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi var, burada sadece şairin şahsi eserleri sergileniyor. Ahmed Arif Müzesi’nde ise hiçbir şey yok. Kültür sanat alanında elle tutulur bir müze yok. Hedefim, arşivimi kültür sanat edebiyat müzesi haline getirmek.”

 

 

Amed'de ilk gazete

Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Mahmut döneminde eyalet sistemi kaldırıldı ve idari yapıda yapılan köklü değişikliklerle vilayetler, sancaklar, kazalar ve nahiyeler oluşturuldu. 1864 yılında ise Tuna Vilayet Nizamnamesi ile eyaletlerin yerini tutan yirmi bir vilayette fermanla matbaalar kuruldu. Her vilayet kendi resmi gazetesini çıkarmaya başladı. Matbaanın gelmesi ile Amed'de ilk gazete "Diyarbekir" adıyla vilayet bünyesinde 3 Ağustos 1869 yılında Türkçe-Ermenice ve Arapça olarak yayınlandı.

II. Meşruiyetin ilan edilmesinden sonra 1908 yılından itibaren kurulan birçok cemiyet gazete ve mecmua çıkarmaya başladı. O dönemin siyasal, sosyal ve kültürel sorunlarına ilişkin haftalık, onbeş günlük ya da aylık olarak yayınlanan gazeteler yayımlandı. Amed'de ilk özel gazete ise 4 sayfa halinde "Peyman" adıyla yayınlandı.

 

 

Süryanilerin ilk gazetesi

Peyman ile aynı dönemde Kürtçe basım lisansı da alan "Dicle" gazetesi yayın hayatına başladı. Gazete 1911-1915 yılları arasında 142 sayı yayınlanabildi. Aynı tarih aralığında ise Amed'de Süryanilerin ilk gazetesi sayılan ve Süryani aydınlanma hareketinin öncülerinden Naum Faik tarafından 15 günde bir yayınlanan Kevheb Medinho (Şark Yıldızı) Arap alfabesiyle Süryanice, Osmanlıca ve Kürtçe yayın yapar. Süryanilerin ikinci yayını 1912'de yayınlanan Şifiro (Borazan)'dur. Yayın politikasını Asur/Süryani kültür, tarih ve sanatına ayıran gazete 1914’te Bişar Hilmi’nin şehir dışında faili meçhul şekilde öldürülmesiyle kapanır.

 

* * *

Amed'de 1890-2023 dönemi yayınlanan mecmualar:

Osmanlı dönemi (1890-1918):

Azadutyun, Nor Çınkuş, Dikris, Amidi Sevda, Kewkep Medinho, Şifiro

Cumhuriyet dönemi (1923-1950):

Küçük Mecmua, Kara-Amid, Karacadağ

1950-1980 dönemi:

Çizgi, Yudum, Tarancı, Mezra Botan

1980-2000 dönemi:

Sandal, Govend, Yakın, Tırtıl, Amida, War, Kebikeç, Çorba

2000-2023 dönemi:

Hazan, Yaşam Yolu, Tigris, İfade, Şara, Yaratı-Yaratım, İştar, Kulilka Fanzina Wejeyi, Kulilka Civan, İştar Kadın Dergisi, W, Pitoresk, Çirûsk, Palto, Kastal, Şewçila, Hevsel, Kovara Aso, Folklara Kurdan, Folklorame, Meneviş, Kırık Saat, Kovara Çirokê Kurdi, Destar, Folklor û Ziman, Diyarbakır Kültür ve Medeniyet Dergisi, Bent, Lewerger.