Mali, Bambara konuşacak

• Mali sömürgeciliğin izlerini yapay zeka ile siliyor. Google Translate ve ChatGPT destekli ekipler yerel dil Bambara’yı yazılı metinlere çeviriyor. RobotsMali şimdiden 140 kitabı çevirdi bile…
• Yapay zeka ırkçılığın, başka dil ve kültürleri aşağılamasının da önüne geçip fırsat eşitliği sunuyor. Üstelik kendi ana dillerinde öğrenim gören çocuklar daha başarılı.

EMRULLAH BOZTAŞ

Mali bir yandan Fransa'yla ilişkileri keserken diğer yandan da eski sömürgecisinin dilinden de kurtulmaya çalışıyor.  Teknolojideki gelişmeler, gelişimi ve yaygınlaşması sömürgeciler tarafından engellenen Afrika dillerine umut oldu.

Cunta yönetiminin iktidarda olduğu Batı Afrika ülkesi Mali, bölgedeki en popüler dil Bambara'yı yaygınlaştırmak için yapay zekayı kullanıyor. RobotsMali, genç öğrencilerin daha hızlı öğrenmesine ve okumaya devam etmesine yardımcı olmak için ChatGPT, Google Translate ve diğer yapay zeka araçlarını kullanıyor. Afrika’nın bu yoksul ülkesi 13 yerel dilin yok olmaması için yapay zeka (AI) yardımıyla bir adım öne geçti. 

Yapay zeka yazılı hale getirdi

Washington Post, anadillerini yazılı görmeyen pek çok öğrencinin artık dizüstü bilgisayarlarla bu olanağa sahip olduğunu haberleştirdi. Gazete, öğrencilerin okudukları metinlerin yapay zekayla Bambara gibi yerel dillerde oluşturulduğunun altını çizdi. 

Geçen yıl Mali'deki cunta yönetimi Fransızcayı resmi dil olmaktan çıkararak yerine Bambara'nın da aralarında olduğu 13 dili koymuştu. Ancak Fransızca okullarda ve devlet dairelerinde hâlâ konuşuluyor. Eğitim Bakanlığı'ndan Séni Tognine halkın artık yerel dillere rağbet ettiğini söyleyerek 2023'te başlatılan RobotsMali adlı girişimle yapay zeka ile 140'tan fazla kitabı Bambara diline çevirdiklerini açıkladı. Afrika hikayeleri yine aynı coğrafyanın dilinin verdiği zenginlikle yazılmaya da başlandı.

Translate ve ChatGPT

RobotsMali ekibi, yapay zekanın sıradan Malililerin hayatına ve kültürüne dair hikayeler yazmasını tercih ediyor. Ortaya çıkan metin elden geçirilip Google Translate'le Bambara'ya çevriliyor. Tognine gibi uzmanlar çevirideki hataları düzeltiyor. 

Ayrıca yine yapay zekayla metinlere uygun görseller üretiliyor. Sonrasında da ChatGPT öğrenciler için okuduğunu anlama testleri hazırlıyor. 27 yaşındaki mühendis ve öğretmen Alou Dembele, son altı aydır öğleden sonralarını Mali'nin başkenti Bamako'daki bir devlet okulunun avlusunda çocuklarla hikaye kitapları okuyarak geçiriyor. Kitaplar Mali'nin en çok konuşulan dili olan Bambara dilinde yazılmış ve yerel kültüre dayalı renkli resimler ve hikayeler içeriyor. Dembele'nin seçebileceği 100'den fazla Bambara kitabı var; bu, daha bir yıl önce hayal bile edilemeyecek bir eğitim kaynağı.

Eğitimin demokratikleştirilmesi

1960'ta Fransa'dan bağımsızlığını kazanan Mali'de yaşayanların yüzde 70'i okumayı ya da yazmayı bilmiyor. 21 milyonu aşkın insanın yaşadığı ülkede 70'ten fazla dilin konuşulduğu tahmin ediliyor. 1960'tan 2023'e kadar Fransızca Mali'nin resmi diliydi. Ancak geçen yılın Haziran ayında askeri hükümet bu dilin yerine 13 yerel dilin getirilmesini sağladı ve yeni eğitim müfredatı için ciddi materyal ihtiyacı oluştu.

ChatGPT gibi yapay zeka platformları, Afrika'da konuşulan bine yakın dil için bir şans olabilir. İngilizce ve Etiyopya dillerini birbirine çevirmek üzere makine öğrenimini kullanan bir girişim başlatan Asmelash Teka Hadgu bu konu hakkında şöyle konuşuyor: “Bu projeler doğru yapılırsa eğitime erişimi demokratikleştirmek için muazzam potansiyele sahip.”

Artık kimse üstünlük taslayamaz

RobotsMali, ChatGPT, Google Translate ve kullanımı ücretsiz görsel oluşturucu Playground gibi araçları kullanarak Bambara'da bir yıldan kısa bir sürede 107 kitaptan oluşan bir havuz oluşturdu. Dembele gibi gönüllü öğretmenler bunları okul sonrası derslerde dağıtıyor. RobotsMali'nin kurucu ortağı Michael Leventhal'e göre kitaplar bir yıl içinde 300'den fazla ilkokul çocuğuna ulaştı. Uzmanlar, Dünyanın Geri Kalanı'na, bunların yalnızca Fransızca'nın bırakılmasından sonra oluşan boşluğu doldurmaya yardımcı olmakla kalmayıp, aynı zamanda çocukların daha iyi öğrenmesine yardımcı olma konusunda da etkili olduğunu söyledi.

Eski Malili yüksek öğrenim ve araştırma bakanı Assétou Founé Samake, “Yapay zeka, dillerin ötekileştirilmemesini sağlamada çok yardımcı olacak. Bu nedenle, RobotsMali'nin güçlendirileceğini ve ulusal dillerimizde öğretimi geliştirmek için yapay zeka kullanımının merkezi haline geleceğini umuyorum" dedi. Samake devamla, “Dillerin ötekileştirilmesini istemiyoruz, çünkü her dil kaybetmememiz gereken bir kültür ve bilgi içerir" diye konuştu.

5 kişilik ekip meydan okuyor

RobotsMali, 2017 yılında Amerikalı makine öğrenimi uzmanı Leventhal ve Malili eğitim savunucusu Seydou Katikon tarafından başlatıldı. Buradaki fikir, çocuklara uygun fiyatlı donanım kullanarak robot bilimi hakkında bilgi edinme fırsatı vermekti. Mali eğitim bakanlığı, Bill & Melinda Gates Vakfı, Google, UNESCO ve Dünya Bankası tarafından desteklenen girişim, web sitesine göre şu ana kadar 9.000'den fazla öğrenciye STEM, robotik ve yapay zeka eğitimi verdi .

RobotsMali'den beş kişilik bir ekip, 2023 yılında Bambara'da kitaplar geliştirmeye başladı. ChatGPT'yi kullanarak hikayeler oluşturdular ve ardından bunları Google Translate ile Bambara'ya çevireceklerdi. (Bu arada RobotsMali, 2020'de ilk Fransızca'dan Bambara'ya makine öğrenimi veri setinin oluşturulmasına yardımcı oldu). Ekip daha sonra bir yapay zeka görüntü oluşturma aracı olan Playground'u kullanarak hikayelerle eşleşen, yerel olarak alakalı bir dizi görseli de hazırladı.